Cúng Tết ông Công ông Táo

10/01/2023 (07:28:50)

Chuẩn bị mâm cúng tiễn Táo quân về trời vào ngày 23 tháng Chạp là nét văn hóa lâu đời của người Việt.

23 tháng Chạp là thời điểm mọi gia đình làm mâm cúng tiễn ông Công ông Táo về chầu trời. Ảnh: Nhung Ngo.

Táo quân trong tín ngưỡng dân gian có nguồn gốc từ ba vị thần Thổ Công, Thổ Địa, Thổ Kỳ của Lão giáo Trung Quốc nhưng được Việt hóa thành huyền tích "hai ông một bà" gồm thần Đất, thần Nhà, thần Bếp núc. Người dân hay gọi chung là Táo quân hoặc ông Táo.

Theo tín ngưỡng của người Việt Nam, Táo quân được xem là vị thần cai quản việc bếp núc và luôn được thờ ở gian bếp mỗi gia đình. Vào ngày 23 tháng Chạp (âm lịch) hàng năm, người dân sẽ đưa ông Công ông Táo về trời.

Mâm cúng Táo quân của người Việt

Chuẩn bị cơm tiễn Táo quân về trời vào ngày 23 tháng Chạp là nét văn hóa lâu đời của người Việt. Mâm cúng ông Công ông Táo không yêu cầu “mâm cao cỗ đầy” nhưng cần chú trọng sự chu toàn, tinh sạch, trình bày gọn gàng trước khi dâng lễ.

Mâm cỗ cúng ông Công ông Táo cần tinh sạch, trình bày gọn gàng. Ảnh: Hai Yen Bui.

Tùy vào điều kiện kinh tế, gia cảnh, vùng miền khác nhau, mỗi gia đình sẽ có cách thức riêng chuẩn bị mâm cúng. Về cơ bản, mâm cúng ở các vùng miền không quá cầu kỳ và có một số sự tương đồng trong lễ vật.

Đối với mâm cúng mặn, 3 lễ vật sống hay còn gọi là lễ vật “tam sinh” không thể thiếu trong mâm cúng Táo quân của người Việt là gạo sống, cá sống và thịt sống. Người Việt xưa thể hiện sự tôn thờ và ghi công ơn các vị thần Bếp bằng những đồ tươi sống bởi họ muốn nhắn gửi các vị thần hãy nhanh chóng về với nhân gian để giúp đỡ con người nấu chín thức ăn.

Một trong 3 lễ vật “tam sinh” là cá sống, theo đó cá chép được coi là linh vật của mâm cúng ông Công ông Táo.

Theo quan niệm dân gian, trong lễ cúng ông Công ông Táo không thể thiếu cá chép. Ảnh: Thế Bằng.

Cá chép hóa rồng là quan niệm ăn sâu vào tín ngưỡng văn hóa lâu đời của người Việt. Lễ cúng có cá chép vì người Việt cho rằng cá chép đỏ vượt vũ môn hóa rồng, rồng bay lên mây sẽ đưa được ông Táo về trời.

Theo truyền thống, người Việt hay chuẩn bị ba con cá chép đỏ sống, để trong chậu nước sạch để cúng ông Công ông Táo. Cá chép không chỉ là "phương tiện" để các Táo quân lên chầu trời mà còn là biểu tượng cho tinh thần vươn tới thành công, thịnh vượng.

Mỗi gia đình thường chuẩn bị 3 con cá chép đỏ để cúng Táo quân. Ảnh: Nhung Ngo.

Việc cúng cá chép thể hiện sự trang trọng đối với người coi sóc cho gia đình trong suốt một năm qua. Cá chép còn có ý nghĩa biểu tượng cho sự an lành và tín ngưỡng phồn thực. Cá chép vượt vũ môn hóa rồng, rồng sẽ gọi những cơn mưa giúp vạn vật sinh sôi nảy nở.

Cũng theo phong tục của người Việt xưa, những nhà có trẻ con còn cúng Táo quân một con gà luộc, ngụ ý nhờ Táo quân xin với Ngọc Hoàng Thượng Đế cho đứa trẻ sau này lớn lên có nhiều nghị lực và sinh khí hiên ngang.

Các món ăn như gà luộc, đĩa xôi và mâm ngũ quả cũng góp phần tạo nên sự hợp nhất âm dương. Ảnh: Mai Vân.

Nếu như mâm cỗ mặn yêu cầu phải có “tam sinh” – ba đồ cúng sống, thì mâm cỗ chay lại được tối giản bằng đồ vàng mã và các thực phẩm liên quan đến rau củ quả.

Việc cúng cỗ chay không làm mất đi sự linh thiêng của lễ ông Công ông Táo. Bởi theo quan niệm của người Việt xưa, việc cúng tế quan trọng nhất vẫn là sự thành tâm của gia chủ. Chỉ cần có sự thành tâm, việc cúng mâm cỗ chay hay mặn, mâm cao cỗ đầy hay đồ cúng tối giản đều sẽ được thần linh ghi nhận.

Cúng Tết ông Công ông Táo 3 miền

Người miền Bắc thường cúng ông Công ông Táo khá sớm, muộn nhất là 12h trưa ngày 23 tháng Chạp Âm lịch. Người ta quan niệm sau 12h, ba vị Táo quân đã về trời.

Mâm cúng Táo quân có các món truyền thống đặc trưng như gà luộc, bánh chưng, xôi vò, xôi gấc, canh măng, canh bóng, đĩa xào thập cẩm, giò, mâm ngũ quả, nem, cá kho, hành muối... Chủ nhà có thể thay đổi tùy vào gia cảnh, khẩu vị.

Mâm cỗ cúng ông Công ông Táo của một gia đình ở miền Bắc. Ảnh: Vũ Thanh Hoan.

Với gia đình truyền thống, thích sự cầu kỳ, chỉn chu trong mâm cỗ cúng thì không thể thiếu các món đặc trưng miền Bắc như xôi chè, chè bà cốt, chè kho... Chè kho, thường xuất hiện trong dịp Tết, được nhiều người yêu thích. Món chè nấu từ đỗ xanh, đường trắng, dầu mè, lá nếp, cốt dừa.

Mâm cỗ cúng ông Công ông Táo của người Nam Bộ thường có hoa tươi, nhang, đèn cầy, 3 ly nước lọc, bộ vàng mã cò bay ngựa chạy và không thể thiếu kẹo thèo lèo. Loại kẹo này làm từ các nguyên liệu chính như mè đen, đậu phộng, đường mạch nha, đường trắng...

Mâm cỗ cúng ông Công ông Táo của người miền Nam thường có hoa tươi, trái cây và không thể thiếu kẹo thèo lèo. Ảnh: Linh Nguyen.

Trong ba miền, tục cúng ông Công ông Táo của người miền Trung khác biệt nhất. Người Huế và một số tỉnh lân cận đặt bàn thờ ông Táo nhỏ ở bếp. Từ trước khi cúng, chủ nhà đã dọn dẹp, thay cát mới cho lư hương, sau đó làm lễ tiễn tượng Táo quân cũ bằng đất nung khỏi bàn thờ để rước tượng mới. Ngoài các món ăn, còn có lễ vật là một con ngựa bằng giấy.

Tượng ông Công ông Táo. Ảnh: Điền Quang.

Các lưu ý về tập tục cúng ông Công ông Táo

Lễ cúng 23 tháng Chạp mang ý nghĩa tiễn ông Công ông Táo về trời để báo cáo công việc lớn nhỏ trong năm của gia chủ với thiên đình. Vì thế việc cầu xin phú quý, sung túc là không nên. Các gia đình Việt thường khấn xin Táo bẩm báo những việc tốt đẹp trong năm.

Nhiều gia đình cúng ông Công ông Táo trước trưa 23 tháng Chạp. Ảnh: Quỳnh Trang.

Ngoài ra, bạn cũng nên lưu ý một số điều như không cúng quá sớm, nhưng cũng phải trước 12 giờ trưa ngày 23 tháng Chạp. Mâm cúng cần đặt nơi trang nghiêm, sạch sẽ nhất trong nhà. Không đốt quá nhiều tiền âm phủ, vừa tốn kém lại ảnh hưởng đến môi trường.

Không thả cá từ thành cầu, từ những vị trí trên cao. Hành động này thể hiện sự sơ sài, cẩu thả của người phóng sinh, đồng thời nhiều khả năng cá có thể bị chết do rơi từ trên cao, lực ném quá mạnh.

Theo phong tục thả cá chép, cá nên được đặt trong lòng bàn tay, thả nhẹ nhàng xuống nước. Thao tác nhẹ nhàng nhưng nhanh gọn và tránh việc đổ, ném, quăng cá mạnh tay từ xô, chậu, túi nylon xuống thẳng sông hồ.

Khi phóng sinh cá nên chọn chỗ mép nước gần, nhẹ nhàng nghiêng bát hoặc túi để cá tự quẫy, bơi vào dòng nước. Ảnh: Đức Anh.

Không thả cả túi nylon và cá xuống sông. Việc thả cá cùng túi nylon không chỉ làm mất đi nét đẹp của một tục lệ truyền thống mà còn thể hiện sự vô ý thức với môi trường sống. Túi nylon thả cùng cá có thể khiến chúng chết ngạt và ảnh hưởng đến sự sống của các sinh vật khác trên sông hồ. Hành động thả cá cũng vì vậy mà mất đi ý nghĩa tốt đẹp ban đầu là phóng sinh.

Sau khi thả cá không nên vội vàng rời đi ngay mà cần chờ xem cá đã bơi được chưa hay bị mắc kẹt hoặc chưa kịp định hướng nên bơi ngược, bị xô dạt vào bờ. Người phóng sinh cũng cần thu dọn sạch sẽ giấy rác, bao bì sau khi thả cá xuống sông hồ.

Không nên phóng sinh cá ở giếng, các vùng nước đọng và những nơi nguồn nước bị ô nhiễm vì cá sẽ ít có cơ hội sống sót. Cũng cần chọn nơi ít người câu cá để tránh việc cá vừa thả ra đã bị đánh bắt.

Tết là dịp sum vầy, đoàn viên bên mâm cỗ. Zing giới thiệu tới bạn đọc những món ngon, truyền thống ẩm thực hay ngày Tết.